کرامت انسان در نظام ولایت فقیه
باسمه تعالیبه نظر می رسد بحث مکاتب سیاسی در مورد شناخت انسان مهم ترین و مبنایی ترین بحث آنها باشد تا مسئله انسان روشن نشود هیچ یک از مسائل دیگری که مربوط به انسان است به نتیجه نخواهد رسید.
تا مشخص نشود مکاتب و فلسفه های سیاسی “انسان” را چگونه تفسیر می کنند و به سئوالاتی چون “انسان چگونه آفریده شده است؟” ، “هدف حیات انسان چیست؟” ، ”مراتب رشد و کمال و سعادت انسان چیست؟” و ده ها سئوال دیگر پاسخ ندهند، سخن از نظام حقوقی، اقتصادی، فرهنگی و مهم تر از همه حکومتی و سیاسی بی فایده خواهد بود.
این پرسش ها محملی برای ورود اندیشمندان حوزوی برای تبیین فلسفه سیاسی نظام ولایت فقیه است.
چرا که دین اسلام برای انسان ارزش و جایگاه مهم و بلندی را ترسیم نموده و هدف غایی خود را هدایت انسان و راه سعادت بشر معرفی كرده است.
اسلام به برسی عمیق ترین زوایای وجودی انسان می پردازد. و برای آن اصول پایدار تنظیم می كند از منظر قرآن كریم شناخت انسان و حل معمّاها و رازهای نهفته او از اهمّیت ویژه ای برخوردار است و نكته مهم در فهم جهانبیی و مكتب اسلام فهم صحیح و جامع از انسان است این انسان شناسی از ابعاد مختلف وجود انسان حكایت می كند و نقش هر بعد از ماهیت انسان را در سعادت او حفظ می كند و ساختار و هماهنگی میان ابعاد مختلف را حفظ می كند و هیچ یك را فدای دیگری نمی كنند از دیدگاه اسلام انسان موجودی بی سرو ته مطرح نمی شود كه نه گذشته او معلوم نیست و نه از آینده آن بی خبر بلكه شخصیت انسان در مبدأ و معاد مطرح می شود و در این صورت است كه معنا پیدا می كند.
نظام جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر نظریه ولایت فقیه به رهبری زعیم عالیقدر حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) دریچه ای جدید به روی متفکران سیاسی، با تفسیر جدید و عملی از حکومت دینی در عصر جدید گشود.
این حکومت همچون دیگر نظام های سیاسی دارای مبانی فلسفی و علمی خاص است که بواسطه آن مقدمات و مبانی، می توان نظام جدیدی را بر آموزه های دینی ارائه و به عرصه ظهور رساند.
نظام سیاسی جمهوری اسلامی بعنوان حکومت دینی در عصر مدرن دارای یک منظومه اندیشه های سیاسی است که در این منظومه برخی به عنوان مبانی و مقدمات فلسفی و حقوقی و برخی به طور مستقیم به اداره جامعه مرتبط است.
امام خمینی (ره) رهبر و تئوری پرداز بزرگ حکومت دینی و جمهوری اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه خود بر اساس اندیشه های ناب اسلامی و با الگو گیری از آیات و روایت دینی، به نتیجه ایجاد حکومت بر پایه دین برای احقاق حقوق مردم و اجرای احکام و عقاید اسلامی در سطح جامعه شدند.
بر پژوهش گران و محققان لازم است تا اصول فکری و مبانی فلسفه سیاسی این حکیم الهی را تبیین و ارائه دهند.
در سالیان جمهوری اسلامی ایران بحث های علمی و کارشناسانه ای در مبانی و پایه های فلسفی و حقوقی اداره جامعه و نقش انسان و کرامت او در قانون گذاری و رفتارهای سیاسی حاکمان مطرح بوده است و هر طیف با نگرش خاص خود به کرامت انسان به تحلیل مسائل پرداخته اند.
یكی از مباحث مطرح در حکومت دینی رعایت کرامت ذاتی و کرامت ارزشی در مقام قانون گذاری و رفتارهای سیاسی و قضایی نظام جمهوری اسلامی بوده است.
پرسش مهم این است که قانون و حكومت بر پایه كدام یك از انواع دو گانه کرامت انسان بنا شده است. ثمره این بحث در نگاه هر طیف به رعایت حقوق طبیعی انسانها و میزان دخالت دولت در امور خصوصی و عمومی مردم و نوع رفتار سیاسی حاکمان است.
از میان اظهارات اندیشمندان مسلمان، چهار نظریه را می توان از آراء و روند آنها استخراج كرد ملاك ومعیار این تقسیم بندی در این است كه متفكران به چه میزان برای كرامت ذاتی و ارزشی در جعل قانون و رعایت آن در حكومت اعتبار قائل هستند و در صورت تعارض میان لوازم این دو نظریه اصل بر رعایت كدام كرامت است كه نمونه آن در تعارض میان قانون حقوق بشر مصوبه كشورهای اروپایی با برخی از احكام شرعی همچون اصل حكومت دینی، قصاص، ارتداد، ارث، دیه و حجاب زنان و ... ظاهر می شود.
نظریه اول: كرامت ذاتی در حوزه اجتماعی و حقوقی است و كرامت ارزشی در حوزه فردی و اخروی است یعنی كرامت ذاتی اصل و پایه در روابط انسان با جامعه و افراد دیگر است و كرامت تشریعی در رابطه انسان با خداست و نباید ارزشهای عبادی و عقیدتی افراد در حوزه جامعه و حکومت تسری داد.
نظریه دوم: میان این دو كرامت تقابلی نیست بلكه كرامت تشریعی افزوده به آن كرامت ذاتی است. و در صورت تعارض میان كرامت ذاتی و كرامت ارزشی اصل بر كرامت ذاتی است و باید از قوانین ارزشی رفع ید كرد مانند تعارض میان قانون حقوق بشر با برخی از احكام شرعی.
نظریه سوم: كرامت ذاتی اقتضاء است كه با كرامت تشریعی فعلیت می یابد و با فساد و جرم تحت شعاع قرار می گیرد.
نظریه چهارم: جمع سالم و رعایت كرامت ذاتی و ارزشی در قانون و حکومت.
نگاه ویژه امام (ره) به مردم و عموماً به انسان، نگاهی است که برآمده از متون شرعی و براهین استدلالی حکمت متعالیه و افق وسیع انسان شناسی عارفانه این حکیم متأله است. در این نوشته آثار حقوقی و سیاسی نظریه امام را بیشتر مرور می کنیم.
بر اساس دیدگاه امام در قانون و جامعه هم به كرامت ذاتی انسان توجه می شود و هم به كرامت ارزشی و اكتسابی.
در اندیشه امام زندگی انسان براساس مدنیت و اجتماع است و بدون آن نمی توان زندگی نمود زندگی اجتماعی نیز بر پایه رعایت كرامت انسان ها و اعتماد بر یكدیگر است.
پس براساس اصل انسان شناسی امام(ره) رهیافتی از رعایت كرامت انسان می توان یافت كه كه حقوق اساسی و اولیه انسان حفظ شود و با تمام انسانها به طور یكسان و برخوردار از حقوق مساوی برخورد نمود.
براساس نظریه امام(ره) در مرحله اول و شرایط عادی(طبیعی) همه انسانها را محترم و دارای كرامت می داند كه هیچ كس بر دیگری برتری ندارد و همه نسبت به قانون مساوی هستند:
«در اسلام همه كس حتی پیامبر عظیم الشأن-صلی الله علیه و آله- در مقابل قانون بی امتیاز و در یك صف هستند و احكام قرآن و اسلام بر همه جاری است و شرف و ارزش انسانها در تبعیت از قانون است كه همان تقوا است و متخلف از قانون مجرم و قابل تعقیب است»(1)
«دولت در حكومت اسلامی در خدمت ملت است. باید خدمتگزار ملت باشد و ملت چنانچه نخست وزیر هم یك وقت ظلم كرد، در دادگاهها از او شكایت می كند و دادگاهها او را در دادگاه می برند و جرم او اگر ثابت شد به سزای اعمالش می رسد»(2)
از نظرگاه امام(ره) یكی از راههای تحقق و رعایت كرامت انسان و حفظ حرمت همه انسانها عدالت است و عدالت می تواند زمیته ساز حفظ كرامت ذاتی و تحقق كرامت اكتسابی انسان در جامعه باشند لذا حكومت دینی در رأس كارهایش تحقق عدالت است.
«یك دولتی به وجود بیاید كه با همه قشرها به عدالت رفتار كند و امتیاز بین قشرها ندد، مگر به امتیازات انسانی كه خود آنها دارند»(3)
«من مصلحت همه مسلمین را و غیر مسلمین را هم می خواهم»(4)
«مصلحت نظام و مردم از اكور مهمه ای است كه مقاومت در مقابل آن، ممكن است اسلام پا برهنگان را در زمانهای دور و نزدیك زیر سؤال برد...»(5)
«از این تاریخ به بعد احدی حق تعرض به كسی را ندارذ، نه مقامات مسؤول و نه غیرمسؤول»(6)
آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب نیز در راستای مبانی حضرت امام(ره)، تکریم تکوینی و تشریعی انسان را از ارکان مهم حکومت دینی بر می شمارند:
«رکن دوم [حكومت دینی]، تکریم انسان است؛ یا میتوانیم به آن بگوییم انسان محوری. البته انسان محوری در بینش اسلامی، بهکلّی با اومانیسم اروپای قرون هجده و نوزده متفاوت است.
آن یک چیز دیگر است، این یک چیز دیگر است. آن هم اسمش انسان محوری است؛ اما اینها فقط در اسم شبیه همند. انسان محوری اسلام، اساساً اومانیسم اروپایی نیست؛ یک چیز دیگر است. «الم تروا انّ الله سخّر لکم ما فی السّموات و ما فی الأرض» .
کسی که قرآن و نهجالبلاغه و آثار دینی را نگاه کند، این تلقّی را بهخوبی پیدا میکند که از نظر اسلام، تمام این چرخ و فلک آفرینش، بر محور وجود انسان میچرخد.
این شد انسانمحوری. در آیات زیادی هست که خورشید مسخّر شماست، ماه مسخّر شماست، دریا مسخّر شماست؛ اما دو آیه هم در قرآن هست که همین تعبیری را که گفتم - «سخّر لکم ما فی السّموات و ما فی الارض»؛ همه اینها مسخر شمایند - بیان میکند.
مسخّر شمایند، یعنی چه؟ یعنی الان بالفعل شما مسخّر همهشان هستید و نمیتوانید تأثیری روی آنها بگذارید؛ اما بالقوّه طوری ساخته شدهاید و عوالم وجود و کائنات به گونهای ساخته شدهاند که همه مسخّر شمایند. مسخّر یعنی چه؟ یعنی توی مشت شمایند و شما میتوانید از همه آنها به بهترین نحو استفاده کنید.
این نشان دهنده آن است که این موجودی که خدا آسمان و زمین و ستاره و شمس و قمر را مسخّر او میکند، از نظر آفرینش الهی بسیار باید عزیز باشد.
همین عزیز بودن هم تصریح شده است: «و لقد کرّمنا بنیآدم» . این «کرّمنا بنیآدم» - بنیآدم را تکریم کردیم- تکریمی است که هم شامل مرحله تشریع و هم شامل مرحله تکوین است؛ تکریم تکوینی و تکریم تشریعی با آن چیزهایی که در حکومت اسلامی و در نظام اسلامی برای انسان معین شده؛ یعنی پایهها کاملاً پایههای انسانی است.»(7)
منابع:
1. صحیفه امام.ج14ص221.
2. صحیفه امام.ج6ص363.
3. صحیفه امام.ج9ص72.
4. صحیفه امام.ج14ص489
5. صحیفه امام.ج20ص465.
6. صحیفه امام، ج12ص194.
7. سخنرانی 12/9/79.
از میان آثار امام، فرمان هشت ماده ای در تاریخ 24/9/1361 بسیار قابل توجه است. امام خمینی با تأکید بر هر دو جنبه کرامت هم به ارزش و حیثیت ذاتی افراد توجه داشته است و اصول مهم و اساسی همچون حفظ منزلت و کرامت انسان را در حوزه های احساس امنیت، اجرای عدالت، ممنوعیت اعمال غیر انسانی، جلوگیری از خودسری ها، عدم تجسس در حوزه فردی افراد، چشم پوشی از خطاهای شخصی و خصوصی که آثار حقوقی ندارند، آرامش و امنیت قضایی، ممنوعیت از اهانت به انسان و... نکات دیگری را که بر پایه کرامت و منزلت انسان استوار استخراج نمود. و همچنین با توجه به کرامت ارزشی انسان حفظ نظام حکومت دینی، جلوگیری از افشاء فحشا، اجرای صحیح و دقیق قانون و... بدست آورد.
این پیام در بردارنده چند نكته كلی و اساسی در راستای رعایت كرامت ذاتی و تحقق كرامت ارزشی و ضایع نگشتن حقوق انسان است مفاد فرمان هشت ماده ای عمدتاً درباره حقوق مردم و حفظ شخصیت و كرامت انسان است كه بر گرفته از شرع مقدس و دین مبین اسلام است.
اهم فرامین امام(ره) عبارتند از: (1)
1. تهیه قوانین شرعیه و تصویب و ابلاغ آنها با دقت و سرعت.
2. رسیدگی به صلاحیت قضات و دادستانها و دادگاها با سرعت و دقت عمل تا جریان امور شرعی و الهی شده و حقوق مردم ضایع نگردد.
3. استقلال قاضیان در اجرای احكام اسلامی بدون واهمه از هیچ مقامی، به طوری كه مردم از جهت امنیت جانی، مالی و حیثیتی احساس آرامش كنند.
4. ممنوعیت توقیف و احضار بدون حكم قاضی آن هم باید روی موازین شرعیه باشد.
5. ممنوعیت تصرف در اموال و حقوق مردم مگر به حكم حاكم شرع كه پس از یررسی دقیق و ثبوت حكم از نظر شرعی صورت گرفته باشد.
6. ممنوعیت ورود به خانه و مغازه یا محل كار اشخاص بدون اذن صاحب آنها.
7. ممنوعیت تعقیب یا مراقبت از اشخاص به نام كشف جرم یا ارتكاب گناه.
8. ممنوعیت اهانت و هرگونه عمل غیر اسلامی یا انسانی به نام كشف جرم یا ارتكاب گناه.
9. ممنوعیت هرگونه تجسس از مردم به نام كشف گناه و جرم. هرچند گناه بزرگ باشد، مانند گوش كردن به تلفن یا ضبط صوت افراد، شنود گذاشتن، دنبال اسرار مردم رفتن، فاش كردن اسرار دیگران و ...
10. ممنوعیت صدور حكم ورود به منازل یا محل كار افراد در صورتی كه خانه های تیمی محاربان و توطئه گران علیه نظام جمهوری اسلامی ایران نباشد.
با توجه به مضامین ذكر شده این پیام، امام(ره) نه تنها دین و امور شرعی را مخصوص آخرت و امور فردی نمی داند بلكه دین و شریعت اسلامی را باعث حفظ كرامت و امنیت جامعه و افراد می داند و وظیفه اصلی حکومت دینی و دستگاههای اجرایی، قضایی و نظامی دفاع از كرامت و عزت انسان است.
و در پایان همین بیانیه اعلام می دارد كه آنچه ذكر شد مخصوص غیر محاربان و مفسدان فی الارض است. با این بیان استفاده می شود كه توطئه گران و گروهكهای مخالف نظام جمهوری اسلامی از آن جهت كه رعایت حقوق مردم وكرامت انسان را نمی كنند نمی توانند شامل این احكام شود ولی در عین حال نباید با آنها بیشتر از آنچه شرع و قانون گفته عمل كرد:
«چرا كه تعدی از حدود شرعیه حتی نسبت به آنان نیز جایز نیست... و در عین حال مأمورین باید خارج از حدود مأموریت كه آن هم منحصر است به محدوده سركوبی آنان، حسب ضوابط مقرره و جهات شرعیه عملی انجام ندهند»(2)
جمع بندی دیدگاه امام(ره)
با توجه به بیانات و سیره امام(ره) مشخص می شود كه اصل كرامت انسان بسیار مهم و اساسی است و باید رعایت كرامت مسلمان و غیر مسلمان را درچهارچوب شریعت اسلامی و حكومت دینی نمود و تمام مصالح جامعه و حكومت باید برای حفظ این اصل باشد. همچنین رفتار و سیره امام در طول سالهای زعامت و رهبری جامعه نشانگر جمع میان حقوق اساسی و كرامت انسانها و حفظ مقام و منزلت انسانی و رعایت اخلاق و ارزشهای اسلامی و شریعت مطهره می باشد دفاع همه جانبه امام(ره) از لایحه قصاص با هجمه شدید داخلی و خارجی و دفاع همه جانبه از حكومت دینی و اصل ولایت مطلقه فقیه و كارآمد دانستن فقه در اداره حكومت و توجه دادن مسئولین و مردم به اخلاق و رعایت حقوق ملت و از سوی دیگر حكم به طهارت كتابی، ورود نمایندگان مذاهب به مجلس شورای اسلامی، بیانیه هشت ماده ای در دفاع از حقوق و كرامت ملت و حتی مجرمان و محكومان و سیره و سنت پسندیده امام در برخورد با انسانها و حتی لامذهب ها و مذاهب دیگر- مانند برخورد امام با همسایگان در دوران تبعید به فرانسه – و صدها نمونه دیگر نشانگر جمع سالم امام میان كرامت ذاتی انسان و حرمت اولیه او با كرامت ارزشی و اكتسابی انسان در حكومت دینی و رفتار حاكمان است.
رزمنده ای كـه در فـضای سایبر می جنـگی بـرای فـشردن كلیدهای كامپیوتر وضـو بگیر و بـا نیـت قربه الی الله مطلب بنویس.بدانكه تو مصداق و مارَمَیت اِذ رَمَیت ... هستی .تو در شبهای تـاریك جبهه سایبری از میدان مین گناه عبور میكنی مراقب باش،به شهدا تمسك كن بصیرتت را بالا ببر كه تركش نخوری...رابطه خودت را با خدا زیاد كن...با اهل بیت یكی شو و در این راه گوش به فرمان آنها باش.